لزوم بهره مندی از پالایشگاه های کوچک

سهم اندک ایران در ظرفیت پالایشی دنیا با وجود بهره مندی از ذخایر عظیم نفت:

سهم هریک از مناطق مختلف در ظرفیت پالایشگاهی دنیا در شکل زیر نمایش داده شده است. در این میان آمریکای شمالی پس از کشورهای حوزه اقیانوس آرام و اروپا، با ظرفیت پالایشی روزانه حدود 21 میلیون بشکه 23 درصد از کل سهم پالایشی دنیا را در اختیار دارد، این در حالیست که علی­رغم وجود بزرگترین ذخائر نفتی دنیا در خاورمیانه، کشورهای این منطقه تنها در 9 درصد از ظرفیت پالایشی دنیا نقش دارند.

سهم ظرفیت پالایشگاهی مناطق مختلف جهان (منبع: ترازنامه هیدروکربوری كشور- سال 1390)

مطابق گزارشات سال 2013 اداره اطلاعات انرژی آمریکا (EIA)، توزیع ذخائر نفتی کشورهای دارنده­ نفت خام به­گونه­ای است که رتبه­ چهارم در دنیا و رتبه دوم در خاورمیانه به ایران تعلق دارد؛ این در حالیست که سهم ایران در ظرفیت پالایشگاهی کشورهای دنیا و منطقه­ خاورمیانه به ترتیب 1.47% و 16.8% است.

حجم ذخائر نفتی کشورهای دنیا (میلیارد بشکه)

 

افزایش ظرفیت پالایشگاهی در ایران به شکل نا مطلوب:

در سالهای گذشته، با افزایش مصرف فراورده های نفتی خصوصا بنزین و گازوئیل، ظرفیت عملی پالایشگاههای داخلی افزایش یافت بدون آنکه ظرفیت اسمی آنها تغییری داشته باشد. این فرایند به دلیل اجرای راهبرد توقف ساخت پالایشگاه ها از اواخر دهه هفتاد و تلاش برای تولید نفت بیشتر و صادرات بیشتر در سالهای پس از آن به وقوع پیوست و ظرفیت عملی به اسمی پالایشگاهها به بیش از 1.3 رسید در حالیکه در امریکا به عنوان یکی از کشورهای پیشرو در صنعت پالایش، این نسبت چیزی در حدود 0.8 می باشد.

ظرفیت بالفعل و ظرفیت طراحی شده­ پالایشگاه­های ایران (هزار بشکه در روز)(منبع: ترازنامه هیدروکربوری كشور- سال 1390)

 

نسبت ظرفیت عملیاتی به ظرفیت طراحی پالایشگاه‌های امریکا (منبع: اداره اطلاعات انرژی امریکا)

 

نتیجه این فرایند چندین ساله، افزایش فشار به پالایشگاههای موجود، فرسودگی بیشتر تجهیزات و افت کیفیت محصولات پالایشی بوده است. بنابراین، برای تعدیل مقدار خوراک تحویلی به پالایشگاه ها و جبران کمبود فراورده های مورد نیاز کشور، افزایش ظرفیت پالایشی کشور یکی از نیازهای ضروری اقتصاد ایران در دهه آینده خواهد بود. برای افزایش ظرفیت پالایشی کشور گزینه های مختلفی وجود دارد که یکی از آنها ساخت پالایشگاه های کوچک با خوراک نفت خام یا میعانات گازی است که در سالهای اخیر به صورت جدی تری مطرح و به آن پرداخته شده است. در واقع، پالایشگاههای کوچک، پالایشگاههایی با ظرفیت پایین هستند که برخی از آنها قابلیت جابجایی نیز دارند.

پالایشگاه های کوچک:

تأمین مالی پالایشگاه های کوچک به خاطر حجم کوچکتر نقدینگی مورد نیاز سهل تر بوده و امکان تأمین مالی این نوع پالایشگاه ها از بازار سرمایه به راحتی قابل انجام است. فناوری های مورد نیاز پالایشگاه ها در مقیاس بزرگ در دست کشورهای غربی است که در شرایط فعلی تأمین تجهیزات و خدمات با مشکلات عدیده روبرو شده است. اما در مقیاس کوچک، تامین تجهیزات بصورت ساده تری انجام می شود بطوری که با استفاده از تکنولوژی داخل کشور می­توان این نوع پالایشگاه­ها را ساخت. از طرفی سهولت تامین مالی این پالایشگاه ها باعث شده تا امکان راه اندازی آنها بطور کامل توسط بخش غیردولتی وجود داشته باشد که همین امر موجب ورود بخش خصوصی به صنعت پالایش و تقویت آن خواهد شد.

باتوجه به ابلاغ سیاستهای اقتصاد مقاومتی و تاکید برضرورت افزایش تولید فراورده های نفتی در آنها، جلوگیری از خام فروشی و ایجاد ارزش افزوده و همچنین با درنظر گرفتن اینکه درچارچوب اقتصاد مقاومتی، بر روی صادرات فراورده های نفتی تاکید شده است که نشان دهنده خودکفایی کشور در تولید بنزین مرغوب و صادرات مازاد آن به کشورهای دیگر است. به علاوه با توجه به اینکه یکی از محورهای اقتصاد مقاومتی پررنگتر کردن حضور مردم در اقتصاد به عنوان گردانندگان اصلی اقتصاد کشور است ساخت پالایشگاه های کوچک از این نظر که ظرفیت حضور بخش خصوصی را در صنعت پالایش بیشتر می کند، در راستای سیاست های اقتصاد مقاومتی است.

 عدم استفاده از تکنولوژی های پیشرفته و بالابودن نسبت ظرفیت عملی به ظرفیت اسمی در سال‌های اخیر از جمله علت‌های اصلی سهم بالای تولید نفت کوره در پالایشگاه‌های کشور بوده است. نسبت تولید بالفعل به بالقوه در سال 1390 حدود 129.8 بوده است که منجر به خروج الگوی پالایشی کشور از استانداردهای معمول و تولید بیشتر فرآوردهای سنگین در مقابل فرآورده‌های سبک و باارزش افزوده بالاتر شده است. از طرفی پالایش مناسب نفت خام و تبدیل آن به محصولات میانی و پایين دستی منجر به کاهش واردات فرآوردهای نفتی و در نتیجه مقاوم شدن اقتصاد کشور، ایجاد ارزش افزوده و افزایش درآمد ملی، اشتغال نیروی کار متخصص، رشد تکنولوژی مرتبط با گاز و نفت خواهد شد. لذا ضروری است با برنامه‌ریزی و مدیریت دقیق در راستای اجرای سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی از این فرصت به نحو مناسب استفاده کرد.

 طبق سیاست‌های کلی نظام و سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی در بخش نفت جایگزینی صادرات فرآوردهای نفت، گاز، پتروشیمی به جای صدور نفت خام و گاز طبیعی ضروری است. تحقق این امر مستلزم اقدامات ضروری زیر است:

1-    بهبود کارآیی پالایشگاه‌های کشور از لحاظ فنی:

یکی از عواملی که در نحوه عملکرد یک پالایشگاه، میزان ارزش افزوده فرآورده‌های و سوددهي آنها تاثیر دارد درجه پیچیدگی یا قابلیت تولید فرآوردهای سبک و با ارزش افزوده بالاتر توسط آن پالایشگاه است. پالایشگاه‌ها از نظر ترکیب تجهیزات، تکنولوژی و قابلیت های فرآیندی دارای انواع مختلفی هستند. ليکن بررسی الگوی پالایشی کشور موید این موضع است که تکنولوژی پالایشی کشور عمدتا کارایی فنی پایینی دارد و عملکرد فنی آنها از نظر تولید محصولات با ارزش افزوده بالا ضعیف است. مقایسه کمی الگوی پالایشگاهاي ایران و جهان صرف‌نظر از تفاوت کیفی محصولات نشان دهنده‌ی سهم پایین بنزین و سهم بالای نفت کوره در سبد پالایشی ایران می‌باشد.

درصد تولید فرآورده ­های پالایشگاهی کشور (سال 1390) (منبع: ترازنامه هیدروکربوری كشور- سال 1390)

متوسط درصد تولید فرآورده­ای پالایشگاهی دنیا (سال 2008)

 

 از قرار اطلاع برای تولید بنزین در بعضی پالایشگاه‌ها از محصولاتی مانند نفتا استفاده می‌شود این اقدام اگرچه بنزین تولیدی را افزایش می دهد اما موجب افت کیفیت بنزین تولیدی می‌شود، ضمن اینکه این مسئله سهم تولید سایر فرآورده‌ها (که اکثر آنها خوراک بخش‌هایی پایین‌دستی به شمار می‌روند و از ارزش افزوده‌ی بالایی برخوردار است) را نیز کاهش می‌دهد. سهم تولید این محصولات در الگویی پالایشی ایران کمتر از نصف مقدار مشابه جهانی آن و حدود 14.3 درصد می‌باشد.

روش علمی و عملی که برای افزایش میزان تولید فرآورده‌های سبک مانند بنزین وجود دارد و در پالایشگاه‌های پیشرفته دنیا مورد استفاده قرار می‌گیرد شکست کاتالیستی است. در این روش محصولات سنگین ستون تقطیر مانند نفت کوره وارد واحد تقطیر در خلا می‌شود و شکست کاتالیستی صورت گرفته و به محصولات سبک و با ارزش افزوده بالاتر تبدیل می‌گردد.

همانطور که در جدول  زير مشاهده می‌کنید سهم نفت کوره‌ي تولیدی در پالایشگاه‌های ایران بیش از دو برابر متوسط جهانی می‌باشد.

2-  تولید متناسب با ظرفیت پالایشی کشور:

پالایش نفت ایران توسط 9 پالایشگاه با ظرفیت اسمی 1347 بشکه در روز به منظور تامین نیاز داخلی، تامین بخشي از خوراک صنایع و واحدهای پتروشیمی و صادرات فرآوردهای مازاد بر مصرف داخلی انجام می‌شود.

بررسی نسبت ظرفیت عملی به ظرفیت اسمی پالایشگاه نفت خام ومیعانات گازی در پالایشگاه‌های کشور نشان می‌دهد که متوسط توان عملی پالایش کشور از 125.9 درصد در سال 1389 به 129.8 درصد در سال 1390 افزایش یافته است. در این سال پالایشگاه‌های آبادان، اصفهان، تهران، شیراز، اراک، بندرعباس و لاوان پیش از ظرفیت اسمی خود فعال بوده‌اند و ظرفیت عملی آنها ببين  8.4 الی  90.5 درصد بیش از ظرفیت اسمی آنها بوده است. بالا بودن ظرفیت عملی نسبت به ظرفیت اسمی پالایشگاه‌های کشور در سال‌های اخیر از دیگر دلایل تولید سهم بالای تولید فرآوردهای سنگین مانند نفت کوره در پالایشگاههای کشور بوده است.

مقایسه نسبت ظرفیت بالفعل به ظرفیت اسمی پالایشگاه­های کشور در سال 1390 (درصد)(منبع: ترازنامه هیدروکربوری كشور- سال 1390)

 

3- ساخت و راه‌انداری پالایشگاه‌های مقیاس کوچک:

ساخت و راه‌اندازی پالایشگاه‌های مقیاس کوچک علاوه بر مزیت‌هایی نظیر تولید فرآورده، تسریع در انتقال و توزیع فرآورده‌های مختلف نفتی به نقاط دورافتاده و صعب العبور و کاهش آلودگی زیست محیطی مزایای زیر رانیز دارد:

1-    تامین مالی پالایشگاه‌های کوچک به خاطر حجم کمتر نقدینگی مورد نیاز آسانتر بوده و تامین مالی این نوع پالایشگاه‌ها از بازار سرمایه به راحتی امکان‌پذیر است.

2-  فناوری به‌کار برده شده در پالایشگاه‌های کوچک، از نظر اقتصادی دارای نرخ بازگشت سرمایه بیشتر بوده و لذا جذابیت بیشتری برای بخش خصوصی دارد.

3- واحدهای پالایشگاهي کوچک این ظرفیت را دارند که به طور کامل توسط بخش خصوصی تامین اعتبار شوند این امر ورود بخش خصوصی به صنعت پالایش که یکی از ارکان اقتصاد مقاومتی است را تقویت می کند.

4-  به دلیل پراکنده بودن واحدهای پالایشی کوچک، امنیت قدرت پالایش کشور بالا رفته و در حقیقت نوعی حرکت در جهت سیاست‌های پدافند غیرعامل است.

 بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که عملکرد پالایشگاه‌هاي ایران از نظر تولید فرآوردهای باارزش افزوده‌ي بالا ضعیف است و براین اساس لازم است با بالابردن ظرفیت پالایشی اسمی، استفاده از تکنولوژی‌های جدید و ارتقای کارآمدی پالایشگاه‌ها، میزان فرآورده‌های سنگین مثل نفت کوره کاهش و سهم فرآورده‌های سبک مانند بنزین باکیفیت و همچنین خوراک بخش‌های پایین دستی افزایش یابد. همچنین دولت با دادن مجوزهای لازم برای ساخت پالایشگاه‌های کوچک زمینه ساز حضور بخش خصوصی در حوزه انرژی گردیده و کشور را از مزیتهای پالایشگاه کوچک منتفع گرداند.

 به طور خلاصه می‌توان گفت ضرورت اقتصادی استفاده از پالایشگاه­های کوچک و بومی کردن فناوری آن، دلایل اولویت داشتن احداث پالایشگاه های کوچک نسبت به پالایشگاه ها (بزرگ) و همچنین ضرورت بومی سازی این فناوری عبارتست از: 1. کوتاه بودن زمان احداث و حجم پایین سرمایه مورد نیاز 2. انعطاف پذیری در انتخاب خوراک و افزايش توان پالایشی کشور بخصوص در نقاط نزدیک به محل مصرف 3. صادرات آسان فرآورده ها نسبت به نفت خام و میعانات گازی و دور زدن تحریم ها 4. استفاده بهینه از میعانات گازی و جلوگیری از انباشت آن 5. رعایت ملاحظات پدافند غیرعامل 6. اشتغال زایی مناسب نسبت به حجم سرمایه گذاری 7. بازار مناسب فرآورده ها در داخل و خارج از کشور 8. استفاده مناسب از حجم بالای برخی از خوراک های کم ارزش تولید شده در داخل (نظیر مازوت) 9. افزایش چشمگیر درآمد ارزی کشور 10. امکان تولید بنزین و گازوئیل با کیفیت مناسب 11. امکان فروش فناوری در بازارهايی مانند عراق، ونزوئلا، سوريه و افغانستان 12. وجود زمینه های لازم و انجام برخی اقدامات موفقیت آمیز داخلی در زمینه توسعه فناوری بومی مینی ریفاینری